संगीत र निद्रा : शान्त संगीत र मस्तिष्कको गहिरो सम्बन्ध

काठमाडौं । आधुनिक तन्त्रिका विज्ञान (neuroscience) र मनोविज्ञानका दृष्टिले, संगीत केवल मनोरञ्जन वा कलात्मक अभिव्यक्तिको माध्यम मात्र होइन, मानव मस्तिष्क र शरीरमा जैव–रासायनिक र न्यूरोलोजिकल प्रभाव पार्ने एक गहिरो चिकित्सकीय उपकरण हो। पछिल्ला दशकमा भएका अनुसन्धानहरूले संगीतले निद्राको गुणस्तर सुधार्ने, तनाव घटाउने र मानसिक सन्तुलन पुनःस्थापित गर्ने ठोस प्रमाण प्रस्तुत गरेका छन्।

संगीत र मस्तिष्कको अन्तर्क्रिया

संगीत सुन्ने क्रममा हाम्रो मस्तिष्कले श्रव्य तरंगहरूलाई इलेक्ट्रिकल सिग्नलमा रूपान्तरण गर्छ, जुन सिग्नलले लिम्बिक सिस्टम, हिप्पोक्याम्पस र प्रीफ्रन्टल कोर्टेक्समा सीधा प्रभाव पार्छ। यी क्षेत्रहरू भावना, स्मृति र आत्म–नियन्त्रणसँग सम्बन्धित छन्। मधुर लय, हार्मोनी र तालले पेरासिम्पेथेटिक नर्भस सिस्टम सक्रिय पार्छ, जसले मुटुको गति घटाउँछ, सास स्थिर पार्छ र रक्तचाप घटाउँछ। यसको प्रत्यक्ष नतिजा हो — शरीर शान्त हुन्छ, मानसिक तनाव कम हुन्छ र निद्राको लागि शरीर जैविक रूपमा तयार बन्छ।

संगीतले कोर्टिसोल (Cortisol) जस्तो तनाव हर्मोन घटाउँछ भने डोपामिन (Dopamine), सेरोटोनिन (Serotonin) र एन्डोर्फिन (Endorphin) को स्राव बढाउँछ। यी न्यूरोट्रान्समिटरहरूले सकारात्मक भावनाहरूलाई बल पुर्‍याउँछन् र निद्राको गहिराइ तथा गुणस्तर सुधार गर्छन्। यही कारणले पछिल्ला वर्षहरूमा ‘स्लीप म्युजिक थेरापी’ (Sleep Music Therapy) विश्वव्यापी रूपमा प्रयोगमा आएको छ। अस्पतालहरू, योग केन्द्रहरू र मानसिक स्वास्थ्य संस्थाहरूमा यस प्रविधि प्रयोग गरिँदैछ।

मानसिक र शारीरिक स्वास्थ्यमा संगीतको भूमिका

मानव मस्तिष्कमा संगीतको प्रभाव केवल संवेगात्मक मात्र होइन, शारीरिक स्तरमा पनि गहिरो छ। विभिन्न न्यूरो–इमेजिङ अध्ययनहरूले देखाएका छन् कि संगीत सुन्दा मस्तिष्कमा अल्फा र थिटा तरंग (Alpha and Theta waves) सक्रिय हुन्छन्, जुन गहिरो विश्राम र ध्यान (relaxation and meditation) का अवस्थासँग सम्बन्धित हुन्छ। यस अवस्थाले निद्राको प्रारम्भिक चरणलाई तीव्र बनाउँछ र सुत्ने क्रममा हुने मानसिक बेचैनी घटाउँछ।

स्लीप फाउन्डेसनको रिपोर्टका अनुसार, सुत्नुअघि ३०–४५ मिनेटसम्म हल्का संगीत सुन्ने बानीले केवल निद्राको अवधि मात्र होइन, REM (Rapid Eye Movement) निद्राको गुणस्तर पनि सुधार गर्छ। यसले स्मृति सुदृढीकरण, कोशिका पुनःनिर्माण र मानसिक पुनर्स्थापनामा मद्दत गर्छ।

लोरी र सांस्कृतिक परिप्रेक्ष्य

लोरी गाउने परम्परा केवल भावनात्मक प्रेमको अभिव्यक्ति होइन, यसको वैज्ञानिक कारण पनि छ। लोरीमा प्रयोग हुने लय (rhythm) र आवृत्ति (frequency) शिशुका नर्भस सिस्टमसँग तालमेल मिलाउँछन्। यसले बालबालिकाको मस्तिष्कमा पेरासिम्पेथेटिक प्रतिक्रिया उत्पन्न गर्छ र उनीहरू सहजै निद्रामा प्रवेश गर्छन्। यसै सन्दर्भमा, वयस्कहरूमा पनि शान्त संगीतले समान प्रकारको जैविक प्रतिक्रिया उत्पन्न गर्छ। यसले देखाउँछ कि संगीत र निद्राको सम्बन्ध उमेर र समयका सीमा नाघेर पनि समान रूपमा प्रभावकारी रहन्छ।

अनिद्राका रोगीहरूमा संगीतको चिकित्सकीय प्रयोग

निद्रासम्बन्धी समस्या (insomnia) भएका व्यक्तिहरूमा संगीत थेरापीको प्रयोग अत्यन्त प्रभावकारी प्रमाणित भएको छ। चीन, स्वीडेन र अमेरिका लगायतका विभिन्न देशहरूमा भएका अनुसन्धानहरूले औषधिविहीन उपचारका रूपमा संगीतको प्रयोगले उल्लेखनीय सुधार ल्याएको देखाएका छन्। एउटा अध्ययनमा, अनिद्राबाट पीडित महिलाहरूले लगातार १० रात सुत्नुअघि आफ्ना मनपर्ने गीतहरू सुनेपछि उनीहरूलाई निद्रा आउन लाग्ने औसत समय ६० मिनेटबाट घटेर ६ देखि १३ मिनेटमा पुगेको पाइएको छ।

संगीतले न्यूरोएन्डोक्राइन सिस्टममा पनि सकारात्मक प्रभाव पार्छ। श्रव्य संकेतले हाइपोथालामस र पिट्यूटरी ग्रन्थिलाई सक्रिय पार्छ, जसले हर्मोनल सन्तुलन सुधार्छ। यसले शरीरमा होमियोस्टेसिस कायम राख्दै निद्राका लागि उपयुक्त आन्तरिक अवस्था बनाउँछ। यो प्रभाव लामो समयसम्म रहन सक्ने हुँदा संगीत थेरापी दीर्घकालीन अनिद्रा र मानसिक थकानका उपचारमा उपयोगी ठहरिएको छ।

शोर र संगीतको तुलनात्मक प्रभाव

शहरी जीवनमा बाह्य ध्वनि प्रदूषण (noise pollution) निद्राका प्रमुख शत्रुहरूमध्ये एक हो। ट्राफिक, हवाईजहाज, इलेक्ट्रोनिक उपकरण र सामाजिक गतिविधिबाट उत्पन्न निरन्तर शोरले मस्तिष्कलाई सतर्क अवस्थामा राख्छ, जसले निद्राको प्राकृतिक चक्र (sleep cycle) अवरोध गर्छ। यस्तो अवस्थामा शान्त संगीतले ‘साउन्ड शिल्ड’ (Sound Shield) को रूपमा कार्य गर्छ। यो संगीत बाहिरी शोरलाई मास्क गर्छ र मस्तिष्कलाई बेचैन विचारहरूबाट मुक्त राख्छ। अध्ययनहरूले संकेत गरेका छन् कि यस्ता वातावरणीय संगीतले गहिरो निद्राको अवस्था (slow-wave sleep) बढाउँछ र व्यक्तिको हृदय–स्वास्थ्य सुधार्न मद्दत गर्छ।

संगीत, ध्यान र निद्राको सम्मिलित दृष्टिकोण

संगीत, ध्यान (meditation) र श्वास–नियन्त्रण (breathing exercises) लाई संयुक्त रूपमा प्रयोग गर्दा निद्राको गुणस्तरमा अझ सशक्त प्रभाव पर्छ। योग र माइन्डफुलनेस अभ्यासमा संगीतको प्रयोगले मनलाई वर्तमान क्षणमा केन्द्रित गराउँछ र अनावश्यक चिन्तालाई न्यून पार्छ। यस संयोजनले मस्तिष्कको प्रिफ्रन्टल कोर्टेक्स र इन्सुला क्षेत्रमा सकारात्मक न्यूरल प्लास्टिसिटी ल्याउँछ। यही कारणले, चिकित्सकहरूले अब संगीत थेरापीलाई ध्यान र मनो–सामाजिक उपचारसँग संयोजनमा प्रयोग गर्न सिफारिस गर्न थालेका छन्।

संगीत केवल सौन्दर्य र मनोरञ्जनको विषय होइन; यो न्यूरोलोजिकल, हार्मोनल र मनोवैज्ञानिक प्रक्रियाको समायोजनमा गहिरो प्रभाव पार्ने प्राकृतिक औषधि हो। सुत्नुअघि नियमित रूपमा सुकूनमय संगीत सुन्ने बानीले तनाव नियन्त्रण, मानसिक सन्तुलन, मस्तिष्कीय पुनर्स्थापन र गहिरो निद्राको स्थायित्व सुनिश्चित गर्छ।

भविष्यमा, संगीत उपचार (Music Therapy) निद्रा विज्ञान (Sleep Science) को एक प्रमुख सहायक क्षेत्र बन्ने सम्भावना छ। विश्वका विभिन्न विश्वविद्यालयहरूमा यस विषयमा विशेष कोर्सहरू सञ्चालन भइरहेका छन् र चिकित्सकहरूले पनि यसको चिकित्सकीय मान्यता स्वीकार गर्दैछन्। अन्ततः, संगीतले केवल निद्रालाई सहज बनाउँदैन—यसले मानव जीवनमा भावनात्मक सन्तुलन, मानसिक स्पष्टता र समग्र स्वास्थ्यमा स्थायी प्रभाव पार्छ।

– एजेन्सीको सहयोगमा