सकिमिला पुन्ही : नयाँ अन्नबालीको कृतज्ञता र सांस्कृतिक उत्सव

काठमाडौं ।  उपत्यकाको नेवा: समुदायमा प्रत्येक वर्ष कार्तिक शुक्ल पूर्णिमाका दिन मनाइने ‘सकिमिला पुन्ही’—जसलाई ‘हलिमली पुन्ही’ वा ‘सकिमना पुन्ही’ पनि भनिन्छ—धार्मिक, सांस्कृतिक र सामुदायिक जीवनको गहिरो सन्देश बोकेको पर्व हो। बौद्ध नेवा: समाजको आस्थासँग जोडिएको यो उत्सव केवल आचार–अनुष्ठानको विषय नभई कृषि, मौसम, उत्पादन र समाजबीचको सम्बन्धको उत्सव पनि हो। यस पर्वलाई नेवा: सभ्यताको कृषि–आधारित जीवनशैली, सामूहिक चेतना र प्रकृतिप्रतिको सम्मानको प्रतिकका रूपमा व्याख्या गर्न सकिन्छ।

यो दिन परिवार र समुदायका सदस्यहरू घरघरमा नयाँ अन्नबालीका गेडागुडी—मकै, भटमास, केराउ, बकुला, मसुरा आदि—भुटेर खाने गर्छन्। यसले किसानको श्रम र प्रकृतिको उदार दानप्रति कृतज्ञता व्यक्त गर्ने प्रतीकात्मक अभ्यासको रूपमा अर्थ लिन्छ। यही कारण यो पर्वलाई ‘हलिमली पुन्ही’ भनिन्छ। साथै, तरुल, सखरखण्ड, पिँडालु, वनतरुल र अन्य कन्दमूल उसिनेर देवतामा अर्पण गर्ने परम्परा भएकाले यसलाई ‘सकिमना पुन्ही’ अर्थात् “उसिने कन्दमूलको पूर्णिमा” पनि भनिन्छ। यी नामहरूले यो पर्वको बहुआयामी चरित्रलाई प्रकट गर्छन्—खाद्य परम्परा, प्रकृतिप्रतिको सम्मान र सामुदायिक जीवनका तहहरूबीचको सन्तुलन।

पर्वका सांस्कृतिक आयाम र कलात्मक परम्परा

सकिमिला पुन्हीको मुख्य आकर्षण धार्मिक पूजाआजामा मात्र सीमित छैन। यो दिन नयाँ अन्नबाली मिसाएर तयार गरिने ‘हलिमली ब्वयेगु’ नामक कलात्मक प्रदर्शन सामूहिक सृजनशीलता, प्रतीकात्मकता र सौन्दर्यबोधको संयोजन हो। मठ, बहाल र चैत्य अगाडि गुठीका सदस्यहरूले सामूहिक रूपमा विभिन्न आकृति र प्रतीकहरू बनाउँछन्—जसमा सूर्य, चन्द्र, कमल, धार्मिक चिन्ह वा फसलको प्रतीकात्मक दृश्यहरू समावेश गरिन्छ। यी कलाकृतिहरू सामुदायिक सहकार्य, श्रम र सीपको साझा प्रदर्शन हुन्।

पर्वका अवसरमा समुदायका सदस्यहरूले परम्परागत वाद्यवादनका साथ नेवा: गीत, नाचगान र रागमार्फत उल्लास व्यक्त गर्छन्। यसले पीढीगत सीप र परम्पराको निरन्तरतालाई बलियो बनाउँछ। सामूहिक भोज, प्रसाद वितरण र साझा नृत्यले केवल उत्सवको समापन मात्र होइन, सामाजिक सम्बन्ध पुनर्स्थापना गर्ने अवसर पनि प्रदान गर्छ। नेवा: समाजमा यो पर्व ‘चख:’—सानो तर गहिरो अर्थ बोकेको पर्व—का रूपमा मनाइन्छ, जसले घरपरिवार र छिमेकीबीच आत्मीयता र सहयोगको सम्बन्धलाई सुदृढ पार्छ।

धार्मिक, ऐतिहासिक र दार्शनिक पृष्ठभूमि

सकिमिला पुन्हीको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि पनि विविध परम्परासँग जोडिएको छ। चाँगुनारायण मन्दिरमा यो दिन गरुडको महास्नान तथा विशेष पूजा गरिन्छ, जसले वैष्णव परम्पराको उपस्थिति जनाउँछ। थानकोटमा श्री महालक्ष्मीको जात्रा निकाल्ने परम्परा वैदिक तथा तान्त्रिक संस्कारबीचको सन्तुलनको प्रतीक हो।

त्यस्तै, चोभार (च्वबहा:) क्षेत्रमा आश्विन पूर्णिमादेखि सुरु भएको एक महिनाको मेला यसै दिन सम्पन्न गरिन्छ। आकाशदीप, जुन ज्ञान, प्रकाश र आत्मचेतनाको प्रतीक हो, अन्तिम पटक प्रज्वलित गरिन्छ। मठ–मन्दिर अगाडि गाडिएका काठका खाँबाहरू निकाल्ने परम्पराले ऋतु परिवर्तन र धार्मिक चक्रको समापन जनाउँछ।

बज्रयान बौद्ध परम्परा अनुसार यसै दिन तथागत विपश्वी बुद्धले नागर्जुन पर्वतमा आफ्नो ध्यान सम्पन्न गरी उपत्यकाको प्राचीन जलाशयमा कमलका बीउ छरेका थिए भन्ने मान्यता रहिआएको छ। यही घटनालाई स्वयम्भू प्रादुर्भावको आधारका रूपमा लिइन्छ। यस विश्वासले बौद्ध–वैष्णव सहअस्तित्वको ऐतिहासिक र दार्शनिक सम्बन्धलाई पनि उजागर गर्छ। लोकविश्वास अनुसार, आजको दिन अन्नदान गर्ने व्यक्तिको घरमा अन्नको अभाव कहिल्यै नहुने र खेतबारी सधैँ उब्जाउ रहने मानिन्छ—यो कृषिजन्य जीवनप्रति आशा र समृद्धिको प्रतीक हो।

जीवनदर्शन, सन्देश र सामाजिक अर्थ

सकिमिला पुन्हीलाई केवल धार्मिक कर्मकाण्डका दृष्टिले मात्र व्याख्या गर्नु अधूरो हुन्छ। यो पर्व एक प्रकारको जीवन–दर्शन हो—जहाँ मानिस, प्रकृति, श्रम र समयबीचको अन्तरसम्बन्धको पुनर्स्मरण गरिन्छ। नयाँ अन्नको सेवनले शरीर र ऋतुबीचको जैविक सन्तुलन कायम राख्ने सन्देश दिन्छ, जसले जीवनलाई ऋतु–अनुकूल, स्थायी र स्वस्थ बनाउँछ।

‘हलिमली ब्वयेगु’मा प्रदर्शित कलात्मकता केवल दृश्य सौन्दर्य होइन, यसले सन्देश पनि दिन्छ—सामूहिकता, श्रमप्रति सम्मान, र परम्परागत ज्ञानको पुनर्स्मरण। यस पर्वले समाजमा सामूहिक चेतना र सहकार्यको भावना बलियो पार्दै समुदायलाई एकीकृत बनाउँछ। यसै कारण, यो उत्सवलाई सामाजिक–संस्कृतिक शिक्षाको माध्यमका रूपमा पनि बुझ्न सकिन्छ।

यस पर्वको दार्शनिक गहिराइ यसमा निहित कृतज्ञताको भाव हो—प्रकृतिले दिएको अन्न, जल, माटो र समयप्रति आभार व्यक्त गर्नु। आधुनिक जीवनशैलीमा व्यस्त मानिसका लागि यो पर्वले आत्मपरिचय, सम्बन्ध र सांस्कृतिक जरा सम्झाउने अवसर प्रदान गर्छ। यो केवल एक दिनको उत्सव होइन; यो निरन्तर जीवन–चिन्तन हो—जहाँ परम्परा र आधुनिकताको संवाद हुन्छ।

👉 सकिमिला पुन्ही केवल अन्नबालीको उत्सव होइन—यो प्रकृति, श्रम, र सांस्कृतिक उत्तराधिकारप्रति नेवा: समुदायको गहिरो श्रद्धा, सहअस्तित्व र कृतज्ञताको प्रतिक हो। यसको मूल आत्मा भनेको उत्पादन र उपभोगबीचको सन्तुलन, श्रमप्रति सम्मान र सामूहिक चेतनाको संवर्द्धन हो, जसले नेवा: सभ्यतालाई आजसम्म जीवित राखेको छ।