नीलबाराही संरक्षण परियोजना स्थगित : पुरातत्व विभागको हस्तक्षेपपछि मध्यपुर थिमिमा विवाद चुलियाे

भक्तपुर । भक्तपुरको मध्यपुर थिमि नगरपालिका–९ स्थित ऐतिहासिक श्री नीलबाराही क्षेत्रको संरक्षणका नाममा सुरु हुन लागेको योजना हालका लागि अनिश्चितकालका लागि स्थगित गरिएको छ। संस्कृति, पर्यटन तथा नागरिक उड्डयन मन्त्रालयअन्तर्गतको पुरातत्व विभागले बुधबार मध्यपुर थिमि नगरपालिका र काठमाडौं उपत्यका विकास प्राधिकरणलाई पत्र पठाउँदै विस्तृत सम्पदा प्रभाव अध्ययन (Heritage Impact Assessment) प्रतिवेदन आउनुअघि कुनै पनि निर्माण वा पुनःसंरचना कार्य सुरु नगर्न कडाइका साथ निर्देशन दिएको हो। विभागको यो कदमले नगरपालिकासहित स्थानीय सरोकारवालाबीच तीव्र प्रतिक्रिया उत्पन्न गरेको छ। विभागले पठाएको पत्रको प्रतिलिपि वडा नं ९ कार्यालयलाई पनि पठाइएको छ, जसपछि वडास्तरमै राजनीतिक र प्रशासनिक हलचल सुरु भएको छ।

सम्पदामाथि सम्भावित असर र विशेषज्ञको चेतावनी

पुरातत्व विभागकी अधिकृत करुणा नकर्मीका अनुसार अधिवक्ता तीर्थबहादुर बैद्यले दर्ता गरेको औपचारिक निवेदनपछि विभागले योजनाको प्राविधिक पक्षमाथि गहिरो अध्ययन गर्नुपर्ने निष्कर्षमा पुगेको हो। बैद्यले निवेदनमार्फत नीलबाराही मन्दिर क्षेत्रभित्रको संरक्षण परियोजना ‘संरक्षण’ भन्दा बढी ‘निर्माणमुखी’ भएको भन्दै चिन्ता व्यक्त गरेका थिए। उनका अनुसार मन्दिर र आसपासको पुरातात्त्विक संरचना तथा परम्परागत धार्मिक अभ्यासमा योजनाले दीर्घकालीन असर पार्न सक्छ। पुरातत्व विभागले यसै कारण विस्तृत सम्पदा प्रभाव अध्ययन (HIA) प्रतिवेदन तयार नहुँदासम्म कुनै पनि निर्माण, मर्मत, ढलान, पर्खाल निर्माण वा संरचनात्मक परिमार्जन नगर्न कडा चेतावनी दिएको छ।

सम्पदा संरक्षण विज्ञहरू पनि यस विषयमा विभाजित छन्। कतिपयले परियोजनाले पहिरो नियन्त्रणमा सहयोग पुर्‍याउने र दीर्घकालीन व्यवस्थापनमा फाइदा पुग्ने तर्क गरे पनि, अर्का विशेषज्ञहरूले “वैज्ञानिक प्रक्रिया पालना नगरी गरिने कुनै पनि कामले सम्पदाको मौलिक स्वरूप नष्ट गर्न सक्छ” भन्दै चेतावनी दिएका छन्।

राजनीतिक हस्तक्षेप र कार्यकर्ता परिचालनको आरोप

योजना रोकिएपछि राजनीतिक वातावरणमा नयाँ तनाव उत्पन्न भएको छ। नीलबाराही क्षेत्र सरोकार समितिले नेपाली कांग्रेस मध्यपुर थिमि संगठनमाथि पार्टी कार्यकर्तामार्फत नगरपालिकाको समर्थनमा प्रदर्शन गराएको आरोप लगाएको छ। समितिकी सदस्य तथा अभियन्ता भगवती श्रेष्ठले सामाजिक सञ्जालमा प्रदर्शनका तस्बिर र पार्टी निर्देशका प्रमाणसहित सार्वजनिक गरेकी छन्, जसले विषयलाई थप विवादास्पद बनाएको छ। मंगलबार वडाध्यक्ष सानुकाजी राजबाहकको नेतृत्वमा नगरपालिकाको अगाडि प्रदर्शन हुँदै योजना छिटो अघि बढाउन माग गरिएको थियो। सहभागीहरूले “संरक्षणको नाममा ढिलाइ नगर, पहिरो नियन्त्रण तत्काल गर” भन्ने नारासहित प्रदर्शन गरेका थिए।

राजनीतिक विश्लेषकहरूका अनुसार स्थानीय तहका परियोजनामा यसरी पार्टीगत प्रभाव पर्नु सामान्य भए पनि, सम्पदा सरोकारका विषयमा यस्तो हस्तक्षेपले दीर्घकालीन नीतिगत भ्रम सिर्जना गर्न सक्छ। यसले संरक्षण र विकासबीचको सन्तुलन खोज्ने प्रयासलाई कमजोर पार्ने खतरा पनि देखिएको छ।

सरोकार समितिको औपचारिक आपत्ति र मागपत्र

श्री नीलबाराही क्षेत्र सरोकार समितिले बुधवार जिल्ला प्रशासन कार्यालय भक्तपुरमा औपचारिक ध्यानाकर्षण पत्र बुझाउँदै परियोजनाको नाममा सम्पदाको विनाश हुन नदिने अडान सार्वजनिक गरेको छ। समितिका अध्यक्ष दिलकृष्ण राजबाहकले भने, “बजेट आएको कारण देखाउँदै हतारमा काम सुरु गर्नु गैरजिम्मेवार निर्णय हो। सम्पदाको वैज्ञानिक अध्ययन र स्थानीय सरोकारवालाको सहभागितामार्फत दीर्घकालीन योजना बनाउनुपर्छ।” समितिले हस्ताक्षरसहितको मागपत्र प्रशासनलाई बुझाउँदै तत्कालीन कार्य रोक्न, स्वतन्त्र अनुसन्धान समिति गठन गर्न र सम्पदा प्रभाव मूल्यांकनको प्रतिवेदन सार्वजनिक गर्न माग गरेको छ।

ठेकेदार र स्थानीयबीचको तनाव र भिडन्तको अवस्था

मंगलबार बिहान ठेकेदार कम्पनीका प्रतिनिधिहरूले कार्यस्थलमा ढुंगा खसाल्ने प्रयास गर्दा स्थानीय युवाहरूले प्रत्यक्ष अवरोध गरेका थिए। उनीहरूले “सम्पदाको संरचनात्मक क्षति हुने कार्य रोक्नुपर्छ” भन्दै बलपूर्वक निर्माण कार्य अवरुद्ध गरे। स्थितिलाई नियन्त्रणमा लिन स्थानीय प्रहरी पनि घटनास्थल पुगेका थिए। प्रहरीले तत्काल झडप हुन नदिए पनि स्थिति केही समय तनावपूर्ण बनेको थियो। यो घटनाले परियोजनाको व्यवहारिक कार्यान्वयनमाथि प्रश्न उठाएको छ। ठेकेदार कम्पनीका प्रतिनिधिहरूले भने आफूहरू कानुनी प्रक्रिया अनुसार काम गर्दै आएको दाबी गर्दै विभागको निर्देशनले काम ठप्प पारिएको गुनासो गरेका छन्।

स्थानीय समुदायमा बढ्दो विभाजन र संवादको आवश्यकता

नीलबाराही क्षेत्रका स्थानीयहरू अहिले दुई स्पष्ट धारमा विभाजित छन्। एक समूहले पहिरो नियन्त्रण र तत्काल संरक्षणका लागि योजना कार्यान्वयन गर्नुपर्ने तर्क गरेको छ। उनीहरूका अनुसार परियोजना ढिलाइ हुँदा थप भौतिक क्षति हुनसक्छ। अर्का समूहले भने ऐतिहासिक सम्पदाको दीगो संरक्षण सुनिश्चित नगरी निर्माण कार्य अघि बढाउनु सम्पदाको अपमान हुने तर्क गरेका छन्। स्थानीय सरोकार समिति, नगरपालिका र विभागबीच संवादको अभावले समस्या थप जटिल बन्दै गएको छ। विशेषज्ञहरूले सुझाव दिएका छन् कि यस्तो विवाद समाधानका लागि स्थानीय समुदाय, संरक्षण विज्ञ, र सरकारी निकायबीच सहकार्य आवश्यक छ।

ऐतिहासिक र सांस्कृतिक पृष्ठभूमि : श्री नीलबाराही क्षेत्रको महत्त्व

काठमाडौं उपत्यकाका चार प्रमुख बाराहीस्थानमध्ये एक श्री नीलबाराही क्षेत्र करिब ५०० रोपनी क्षेत्रफलमा फैलिएको छ। धार्मिक दृष्टिले यो क्षेत्र मध्यपुर थिमिको सांस्कृतिक पहिचानको प्रमुख प्रतीक हो। यहाँ वार्षिक रूपमा नीलबाराही नाच, जात्रा, र विभिन्न परम्परागत अनुष्ठानहरू आयोजना गरिन्छन्। मन्दिर परिसरका संरचनाहरू, देवालयहरू, र पुराना मूर्तिहरू नेवार सभ्यताका मौलिक कलात्मक अभिव्यक्ति हुन्। विगत केही वर्षदेखि यस क्षेत्र पहिरोको उच्च जोखिममा परेका कारण संरक्षणका प्रयासहरू भइरहेको भए पनि, योजनाको कार्यान्वयन प्रक्रिया विवादरहित हुन सकेको छैन।

संरक्षण र विकासबीच सन्तुलन कसरी कायम गर्ने भन्ने प्रश्न अहिले पनि स्थानीय र सरकारी तहबीच बहसको मूल विषय बनेको छ। विशेषज्ञहरूका अनुसार दीगो संरक्षणका लागि केवल संरचनात्मक सुधार मात्र पर्याप्त छैन; यसको सांस्कृतिक, धार्मिक र सामाजिक सन्दर्भलाई समेत समेट्ने एकीकृत दृष्टिकोण आवश्यक छ। यस कारण, पुरातत्व विभागको हालको निर्देशनले तत्काल विवाद रोके पनि दीर्घकालीन समाधानका लागि ठोस नीति र सबै पक्षको सहमति आवश्यक देखिएको छ।