सूर्यमा पनि झर्छ ’आगोको वर्षा’ ! वैज्ञानिकले खोले सूर्यको गतिशील स्वभावको नयाँ पाना

काठमाडौं, एजेन्सी । सूर्यमा वर्षा हुन्छ भन्ने सुन्दा पहिलोपटक सुन्ने जो कोहीलाई पनि अचम्म लाग्न सक्छ । आखिर सूर्य त आगोको विशाल गोलो हो, जहाँ लाखौं डिग्री सेल्सियसको तापमान हुन्छ । त्यहाँ वर्षा कसरी सम्भव होला ? तर वैज्ञानिकहरूले प्रमाणसहित पुष्टि गरेका छन् कि सूर्यमा पनि वर्षा हुन्छ — तर यो पानीको होइन, आगोको वर्षा हो । सूर्यको सतहबाट तातो प्लाज्माका बुँदा झर्ने यो अद्भुत घटना ‘सोलार रेन’ अर्थात् ‘कोरोनल रेन’का रूपमा चिनिन्छ । हालै वैज्ञानिकहरूले दशकौँदेखि रहस्यमय रहँदै आएको यस घटनाको वैज्ञानिक कारण पत्ता लगाउँदै खगोलशास्त्रमा नयाँ इतिहास रचेका छन्, जसले सूर्यको आन्तरिक गतिशीलता र ऊर्जाको व्यवस्थापनबारे नयाँ दृष्टिकोण दिएको छ ।

के हो ‘सोलार रेन’ ? अद्भुत तरिकाले झर्ने आगोका बुँदा र तिनको उत्पत्ति

सूर्यको बाहिरी तह ‘कोरोना’ अत्यन्त तातो हुन्छ, जसको तापक्रम औसत रूपमा १० लाखदेखि ३० लाख डिग्री सेल्सियससम्म पुग्छ । यस्तो असाधारण तापमा पदार्थ ठोस वा द्रव अवस्थामा रहन सक्दैन; सबै कुरा ‘प्लाज्मा’ नामक ऊर्जा मिश्रित अवस्थामार्फत रहन्छ । तर कहिलेकाहीँ सूर्यको कोरोना भित्रका केही क्षेत्रहरू अप्रत्याशित रूपमा चिसिन थाल्छन् । तापक्रम घट्दै जाँदा ती भागहरूमा प्लाज्मा बाक्लो बन्छ र अन्ततः सूर्यको गुरुत्वाकर्षणका कारण तल झर्न थाल्छ । यो क्रम ठीक त्यस्तै हो, जस्तै पृथ्वीमा पानीका बुँदा बादलबाट वर्षिन्छन् । तर यहाँ बुँदा पानीका होइन, आगोका — तातो प्लाज्माका — हुन्छन् । वैज्ञानिकहरूले यस प्रक्रियालाई उच्च–रिजोल्युसन टेलिस्कोप, जस्तै Solar Dynamics Observatory (SDO) र Hinode Observatory मार्फत अवलोकन गर्दै आएको उल्लेख गर्छन् ।

वैज्ञानिकहरूका अनुसार यस्तो वर्षा सूर्यको चुम्बकीय गतिविधिसँग गहिरो रूपमा सम्बन्धित छ । जब सूर्यका चुम्बकीय क्षेत्रहरू अस्थिर हुन्छन्, त्यहाँबाट ऊर्जाको प्रवाह अचानक घट्छ वा बढ्छ, जसका कारण केही भाग तुरुन्त चिसिन थाल्छ र वर्षा–जस्तो प्रक्रिया सुरु हुन्छ । यसरी बन्ने आगोका बुँदहरू सूर्यको सतहमा हजारौं किलोमिटर लामो ढलानमा झर्दै गरेको देखिन्छन्, जसले सूर्यको दृश्यात्मक रूपमै विस्मय उत्पन्न गर्छ ।

रहस्यको खुलासाः आइरन तत्वले खोल्यो नयाँ बुझाइको ढोका

विगत धेरै दशकदेखि वैज्ञानिकहरू अचम्ममा थिए कि यति उच्च तापमानमा प्लाज्मा कसरी यति छोटो समयमा चिसो बन्न सक्छ । पुराना वैज्ञानिक मोडेलहरूले यसमा घण्टौँदेखि दिनौँ लाग्ने अनुमान गरे पनि वास्तविकता फरक देखिन्थ्यो — केही मिनेटमै ‘सोलार रेन’ बन्ने घटना देखिन्थ्यो । यही प्रश्नले खगोल वैज्ञानिकहरूलाई लामो समयदेखि हैरान पारेको थियो । तर हालै हवाई विश्वविद्यालय (University of Hawai and Institute for Astronomy (IfA) का वैज्ञानिक ल्यूक बेनविट्ज र जेफ्री रीपको नेतृत्वमा भएको नयाँ अनुसन्धानले यस पहेलीको समाधान दिएको छ । उनीहरूको अध्ययन अनुसार सूर्यको कोरोना स्थिर होइन, बरु लगातार परिवर्तनशील रासायनिक प्रणाली हो । विशेषगरी आइरन (Iron) जस्ता भारी तत्वहरूको सानो मात्राको हेरफेरले पनि कोरोना भित्रको तापीय सन्तुलन बिगार्छ, जसले प्लाज्मालाई अचानक चिसो बनाउँछ ।

यो नयाँ निष्कर्षले देखाएको छ कि आइरन आयनहरूको स्थितिमा हुने सूक्ष्म परिवर्तनले सूर्यको ऊर्जा वहन गर्ने प्रक्रियामा असामान्य प्रभाव पार्छ। जब आइरन आयनहरू ऊर्जाको सन्तुलन तोड्छन्, कोरोना तुरुन्त तापमान घटाउँछ, र त्यही बेला ‘सोलार रेन’ सुरु हुन्छ । यो घटना केवल भौतिक मात्र नभई रासायनिक असन्तुलनको परिणाम पनि हो। चिसो भएपछि ती प्लाज्माका टुक्राहरू गुरुत्वाकर्षणको कारणले सूर्यतर्फ झर्छन्, जसलाई हामी ‘आगोको वर्षा’का रूपमा देख्छौँ ।

नयाँ बुझाइ, नयाँ दिशाः सूर्य अब स्थिर नभएर पूर्ण गतिशील प्रणाली

यो खोजले सूर्यको गतिशीलता बुझ्ने दृष्टिकोणमा आमूल परिवर्तन ल्याएको छ । पहिले वैज्ञानिकहरूले सूर्यको कोरोना अपेक्षाकृत स्थिर वातावरण भएको मान्थे । तर अहिलेको प्रमाणले देखाएको छ कि त्यो वास्तवमा लगातार रासायनिक परिवर्तन भइरहने, असन्तुलन र पुनःसन्तुलनको खेल हो । यसले सूर्यको तापक्रम, चुम्बकीय क्षेत्र र ऊर्जा वितरणमा गहिरो प्रभाव पार्छ । साथै, यो प्रक्रियाले सूर्यको ऊर्जाको पुनःचक्रणमा मुख्य भूमिका खेल्छ, जसले सूर्यको जीवनचक्रलाई सन्तुलित राख्न सहयोग पु¥याउँछ ।

यो अनुसन्धानले भविष्यमा सूर्यको ऊर्जा सन्तुलन र सोलार फ्लेयर (Solar Flares), सोलार विण्ड (Solar Wind) जस्ता घटनाहरू बुझ्न नयाँ आधार तयार गरेको छ । वैज्ञानिकहरूको भनाइमा, सूर्यमा हुने साना रासायनिक परिवर्तनले ठूलो खगोलीय प्रतिक्रिया उत्पन्न गर्न सक्छ, जसको प्रभाव लाखौं किलोमिटर टाढासम्म फैलिन्छ । यसले न केवल सूर्यको स्वतन्त्र ऊर्जा प्रणालीलाई, तर पृथ्वी र अन्य ग्रहहरूमा पर्ने विकिरणीय प्रभावलाई पनि पुनःमूल्यांकन गर्न आवश्यक बनाएको छ ।

पृथ्वीमाथि प्रत्यक्ष असरः प्रविधि, अन्तरिक्ष र जीवन सबै प्रभावित

सूर्यमा हुने यस्ता गतिशील घटनाहरू पृथ्वीको ‘स्पेस वेदर’ अर्थात् अन्तरिक्षीय वातावरणमा प्रत्यक्ष असर पार्छन् । जब सूर्यबाट तीव्र विकिरण, प्लाज्मा वा चुम्बकीय ऊर्जा पृथ्वीतर्फ निस्कन्छ, त्यसले पृथ्वीको चुम्बकीय क्षेत्रलाई असन्तुलित बनाउन सक्छ । परिणामस्वरूप स्याटेलाइट सिग्नलहरू कमजोर हुन सक्छन्, जिपिएस र मोबाइल नेटवर्क अवरुद्ध हुन सक्छन्, र पावर ग्रिडहरूमा उच्च–भोल्टेज समस्याहरू उत्पन्न हुन सक्छन् । यस्ता घटना चरम अवस्थामा पुग्दा अन्तरिक्ष यात्रीहरूका लागि पनि स्वास्थ्य जोखिम निम्त्याउन सक्छन् ।

तर यो नयाँ खोजसँगै वैज्ञानिकहरूले अब यी घटनाहरूको पूर्वानुमान गर्न अझै सटीक मोडेल बनाउन सक्ने विश्वास व्यक्त गरेका छन् । यसले पृथ्वीमा प्रविधि सुरक्षासँगै अन्तरिक्ष अनुसन्धान र उपग्रह सञ्चालनमा समेत ठूलो सहयोग पु¥याउने अपेक्षा गरिएको छ । यसका साथै, सोलार गतिविधिका नक्सा (solar activity maps) सुधार्न र अन्तरिक्ष मिशनहरूका लागि सुरक्षित खिड्कीसँग सम्बन्धित नयाँ प्रोटोकल विकास गर्ने सम्भावना पनि बढेको छ ।

वैज्ञानिकहरूको भनाइः सूर्यको चिसोपन बुझ्नु उसको ताप बुझ्नु हो

अनुसन्धानकर्ता जेफ्री रीप भन्छन्, “हामी सूर्य कसरी चिसिन्छ भन्ने बुझेर ऊ कसरी तात्छ भन्ने सिक्ने प्रयास गरिरहेका छौँ । सूर्यको ऊर्जाको गणना गर्दा यदि हामीले त्यहाँ रहेका तत्वहरूको मात्रा गलत अनुमान गर्यौं भने, हाम्रो सम्पूर्ण नतिजा नै गलत हुन सक्छ ।” उनले थपे, “यो खोजले हामीलाई सूर्यको ऊर्जाको उत्पत्ति र वितरण बुझ्न नयाँ दृष्टिकोण दिएको छ । अब हामी सूर्यको भविष्यका सक्रिय चरणहरू अझ सटीक रूपमा भविष्यवाणी गर्न सक्छौं ।”

ल्यूक बेनविट्जका अनुसार, “कोरोनल रेन केवल खगोलीय दृश्य होइन, यो सूर्यको जीवन चक्रको महत्वपूर्ण हिस्सा हो । यसले ऊर्जा सन्तुलन कायम राख्न सहयोग गर्छ र सूर्यको स्थायित्वका लागि अनिवार्य भूमिका खेल्छ ।” उनले थपे, “हामी अहिले सूर्यलाई स्थिर तारा नभई एक परिवर्तनशील, बहुपरतिय ऊर्जा प्रयोगशाला जस्तो प्रणालीका रूपमा हेर्न थालेका छौँ ।”

खगोलशास्त्रमा नयाँ युगको सुरुवात

सूर्यमा हुने ‘सोलार रेन’ वास्तवमा पानीको होइन, आगोको वर्षा हो — जहाँ तातो प्लाज्माका बुँदहरू गुरुत्वाकर्षणका कारण सतहतर्फ झर्छन् । यो प्रक्रिया सूर्यको आन्तरिक रासायनिक असन्तुलनको प्रत्यक्ष परिणाम हो । वैज्ञानिकहरूको पछिल्लो अनुसन्धानले यस अद्भुत प्रक्रियाको कारण, गति र प्रभाव तीनै पक्ष स्पष्ट पार्दै खगोलशास्त्रमा नयाँ अध्याय लेखेको छ ।

यो खोज न केवल सूर्यलाई बुझ्नका लागि, तर पृथ्वीमा जीवन, प्रविधि र भविष्यको अन्तरिक्षीय सुरक्षाका दृष्टिले पनि अत्यन्त महत्वपूर्ण मानिएको छ । अब वैज्ञानिकहरू विश्वस्त छन् कि सूर्य केवल स्थिर तारा होइन, निरन्तर परिवर्तनशील, उर्जावान र रहस्यमय खगोलीय शक्ति हो — जसको प्रत्येक सास पृथ्वीमा हाम्रो अस्तित्वसँग प्रत्यक्ष रूपमा जोडिएको छ । यो बुझाइले सूर्य र अन्य ताराहरूका गतिशील प्रक्रियालाई अझ गहिराइमा अध्ययन गर्न नयाँ ढोका खोलेको छ, जसले भविष्यको अन्तरिक्ष विज्ञानमा क्रान्तिकारी प्रभाव पार्ने अपेक्षा गरिएको छ ।