जीवित संस्कृतिको प्रतीक मजिपा लाखे ः प्रेमले राक्षसलाई मानव बनाएको कथा

काठमाडौं । काठमाडौं उपत्यकाको सांस्कृतिक अध्ययन गर्दा केवल मन्दिर, जात्रा र धार्मिक अनुष्ठानको उल्लेख गरेर मात्र पर्याप्त नतिजा निकाल्न सकिँदैन । उपत्यकाको सांस्कृतिक संरचना बहुपरत हुन्छ, जसमा मुर्त–अमुर्त तत्व, मौखिक परम्परा, विश्वास र सामाजिक व्यवहारहरू सबै समाहित छन् । विशेषतः पात्र–केन्द्रित अभ्यासहरूले शहरको ऐतिहासिक स्मृति, सामाजिक मानसशास्त्र र धार्मिक विश्वदृष्टिलाई मूर्तरूपमा प्रस्तुत गर्छन् । यसै क्रममा मजिपा लाखे एउटा जीवित पात्र हुन्, जसले उपत्यकाको सामूहिक पहिचान, मिथकीय संरचना र जीवित परम्पराको पुनःअभिव्यक्ति सुनिश्चित गरेका छन् ।

लामो कपाल, रक्तवर्ण अनुहार, डरावना रूप, तर शक्तिशाली नृत्यशैलीका कारण चिनिने लाखे केवल लोक–नाट्य पात्र मात्र होइनन् । उनी प्रेम, सम्झौता, अनुशासन, सामाजिक सुरक्षा र सामूहिक मूल्यहरूको प्रतीकका रूपमा स्थापित छन् । हरेक वर्ष येँयाःमा देखिने लाखेको प्रदर्शन केवल धार्मिक आस्थासम्म सीमित छैन; यो सामूहिक स्मृति, सामाजिक अनुशासन, ऐतिहासिक निरन्तरता र सामुदायिक एकताको प्रदर्शन हो ।

उत्पत्ति र प्रेमको मिथकीय कथा

लोकपरम्परामा संरक्षित कथाअनुसार, मजिपा लाखे मजिपाकी एक युवतीमाथि मोहित भए । यो प्रेम–अनुभवले उनलाई मानव बन्ने इच्छातर्फ प्रेरित ग¥यो । तर राक्षसी स्वरूप लुकाउन नसक्दा उनलाई समातेर राजासामु उपस्थित गराइयो । राजाले सजाय दिन सक्ने अवस्था हुँदाहुँदै पनि फरक दृष्टि प्रस्तुत गरे । उनले प्रस्ताव गरेः “यदि तिमीले बालबालिकालाई अन्य दानवीय आक्रमणबाट जोगाउने र हरेक वर्ष यँयाँ पुन्हिमा अनिवार्य रूपमा सहभागी हुने प्रतिज्ञा गर्छौ भने, तिमीलाई शहरमा बस्न दिइनेछ ।“ लाखेले सहर्ष स्वीकृति जनाए ।

यस सम्झौताले लाखेको पहिचानलाई नयाँ ढाँचामा रूपान्तरण ग¥यो । उनले मानवलाई नखाने अटुट प्रतिज्ञा गरे । राजाले सोध्दा, “तिमी के खानेछौ ?“ उनले मुस्कुराउँदै जवाफ दिएः “म मासु, माछा र अण्डा खान्छु ।“ यही संवादबाट ‘लाखे’ नामको व्युत्पत्ति भएको मानिन्छ (नेवारी भाषामा ‘ला’ = मासु, ‘खें’ = अण्डा) । यसरी एक राक्षस प्रेम र सम्झौताद्वारा शहरको संरक्षक पात्रमा रूपान्तरित भए, जसले मिथकीय कथा र सामाजिक मूल्यको सहअस्तित्वलाई प्रतिविम्बित गर्छ ।

नरभक्षीविरुद्धको वीरता

लाखेसँग सम्बन्धित अर्को महत्त्वपूर्ण कथा राजा सावन भाकुका नरभक्षी सन्तानसँग जोडिएको छ । ती नरभक्षी सन्तानले काठमाडौं शहरमा आतंक फैलाएका थिए, जसले सामाजिक स्थायित्व र जनजीवनलाई संकटमा पारे । आकाश भैरव र हनुमानको अनुरोधमा लाखेले हस्तक्षेप गरे र आफ्नो शक्ति प्रदर्शन गर्दै ती नरभक्षीलाई शहर बाहिर धकेले । यो घटनाले लाखेको सामाजिक–धार्मिक स्थानलाई अझ उच्च बनायो ।

किंवदन्तीअनुसार, ती नरभक्षी हरेक वर्ष यँयाँ पुन्हि अर्थात् इन्द्र जात्राको समयमा पुनः शहर फर्कने प्रयास गर्छन् । लाखे त्यतिबेला सक्रिय भई उनीहरूलाई पराजित गर्छन् र पुनः बाहिर धकेल्छन् । यस चक्रलाई स्मरण गर्ने अभ्यास नै इन्द्र जात्राको लाखे नृत्य हो । यसले केवल नाट्य–प्रदर्शन मात्र नभई, ऐतिहासिक–मिथकीय द्वन्द्वको पुनःअभिनय प्रस्तुत गर्छ । यसरी यो परम्परा सामूहिक स्मृति र सामाजिक निरन्तरताको दार्शनिक अभ्यास पनि हो ।

पारिवारिक र सामाजिक आयाम

मजिपा लाखे केवल एकाकी पात्र होइनन् । लोककथाहरूले उनको पारिवारिक पृष्ठभूमिसमेत प्रस्तुत गर्छन्। पत्नी लसी र छोरी लखपति समेतको उल्लेखले लाखेलाई अझ मानवीय बनाउँछ । यसले देखाउँछ कि मिथकीय पात्रलाई पनि सामाजिक संरचना र पारिवारिक भूमिकासँग जोडेर चित्रण गर्ने परम्परा उपत्यकामा प्रचलित छ । यसरी परिवारसँगको सम्बन्धले लाखेको कथा सामाजिक जीवन र मूल्यप्रणालीमा अझ गहिरो जरा गाड्छ ।

नृत्य र प्रतीकात्मकता

लाखेको नृत्य इन्द्र जात्राको समयमा विशेष आकर्षण हुन्छ । रंगीचंगी भेषभूषा, लामो कपाल, रातो अनुहार र धिमे, नगारा आदिको तालमा प्रस्तुत हुने गतिशील नृत्यले गहिरो अर्थ बोकेको हुन्छ । यो नृत्यले नरभक्षीमाथिको विजयलाई स्मरण गर्छ, बालबालिकाको सुरक्षाको आदर्शलाई प्रस्तुत गर्छ र सामुदायिक एकतालाई सुदृढ गर्छ ।

सांस्कृतिक दृष्टिमा, यो नृत्य मिथकीय कथालाई वर्तमानमा पुनर्जीवित गर्छ । समाजका सदस्यहरूले केवल दृश्यात्मक मनोरञ्जन मात्र होइन, आफ्नो इतिहास, सामूहिक पहिचान र निरन्तरतासँग प्रत्यक्ष सम्पर्क स्थापित गर्छन् । यसरी नृत्य सामाजिक मानसमा गहिरो प्रभाव पार्छ ।

धार्मिक, सांस्कृतिक र समाजशास्त्रीय सन्दर्भ

धार्मिक स्तरमा, लाखे देवता, दानव र मानिसबीचको सन्तुलनका प्रतीक हुन् । उनीहरूको उपस्थितीले उपत्यकालाई दैवी वा दानवीय शक्तिको प्रभावबाट जोगाइरहेको विश्वास समाजमा गहिरो छ । यो धार्मिक दृष्टिकोण केवल आस्थासम्म सीमित नभई, सामाजिक अनुशासन र सांस्कृतिक निरन्तरताको गहिरो सन्देश बोकेको छ ।

सांस्कृतिक स्तरमा, लाखे सामूहिक पहिचान र साझा विश्वासका जीवन्त प्रतिनिधि हुन् । उनीहरूले शहरका मानिसलाई साझा इतिहास र संस्कृतिमा बाँध्ने सांस्कृतिक पुलको भूमिका निर्वाह गर्छन् । यसरी लाखेको कथा सामूहिकता र सामाजिक ऐक्यबद्धताको उदाहरण हो ।

सामाजिक स्तरमा, लाखे विशेष गरी बालबालिकाको संरक्षकका रूपमा चित्रित छन् । यो धारणा केवल मिथकीय नभई समाजशास्त्रीय दृष्टिले पनि महत्त्वपूर्ण छ । यसले समुदायलाई एउटा स्पष्ट सन्देश दिन्छ— कमजोर र असहायको रक्षा गर्नु सामूहिक जिम्मेवारी हो ।

समकालीन सन्दर्भमा पनि लाखेको परम्परा हराएको छैन । शहरीकरण, विकास र विश्वव्यापीकरणका तीव्र प्रवाहबीच इन्द्र जात्रामा हुने लाखेको प्रदर्शन हजारौं स्थानीयवासी र विदेशी पर्यटकका लागि आकर्षण बनेको छ । यसले सांस्कृतिक सम्पदाको संरक्षण मात्र होइन, पर्यटन–आधारित अर्थतन्त्रमा प्रत्यक्ष योगदान दिएको छ । सांस्कृतिक अध्ययनका लागि पनि यो एक महत्वपूर्ण विषय बनेको छ, जहाँ मिथक, इतिहास, धर्म र आधुनिक समाजशास्त्र एकै ठाउँमा भेटिन्छन् ।

मजिपा लाखे केवल राक्षसी पात्र मात्र होइनन्; उनी प्रेम, सम्झौता, सामाजिक सुरक्षा, पारिवारिक मूल्य र सामूहिक स्मृतिका प्रतीक हुन् । मिथकीय कथा र नृत्यमार्फत लाखेले काठमाडौं उपत्यकाको सांस्कृतिक जीवनमा निरन्तर प्रासंगिकता कायम गरेका छन् । आज पनि जब लाखे गल्ली–गल्ली नाच्छन्, त्यो केवल परम्परागत प्रदर्शन मात्र होइन; हजारौं वर्ष पुरानो मिथकीय सम्झनाको पुनर्जीवन हो । यसरी मजिपा लाखे उपत्यकाको जीवित संरक्षक र सांस्कृतिक प्रतीकका रूपमा भविष्यका पुस्तासम्म श्रद्धा, अध्ययन र गर्वको विषय बनेर रहनेछन् ।