अनलाइन स्क्यामिङ बढ्दो चुनौती : सचेत रहौं, सुरक्षित रहौं

काठमाडौं । इन्टरनेट र मोबाइल प्रविधिको द्रुत विस्तारले दैनिक जीवन सहज बनाएको छ, तर यसको दुरुपयोगले अनलाइन ठगी (स्क्यामिङ) का घटना पनि तीव्र रूपमा बढ्न थालेका छन्। पछिल्ला वर्षहरूमा सामाजिक सञ्जाल, मोबाइल एप, इमेल र अनलाइन प्लेटफर्ममार्फत हजारौं नेपाली नागरिक ठगिएका तथ्यांक सार्वजनिक भएका छन्। प्रहरीका अनुसार यस्ता अपराधले व्यक्तिगत गोपनीयता, बैंकिङ सुरक्षा र वित्तीय स्थायित्व सबैलाई गम्भीर चुनौती दिइरहेको छ।

अनलाइन स्क्यामिङ भन्नाले ठगहरूले झुटा सूचना, आकर्षक प्रस्ताव वा छलपूर्ण तरिका अपनाएर प्रयोगकर्ताबाट पैसा, बैंक विवरण, पासवर्ड, OTP लगायतका संवेदनशील जानकारी हात पार्ने कार्यलाई जनाउँछ। स्क्यामरहरू प्रायः विश्वसनीय संस्था, कम्पनी वा व्यक्तिको नक्कली पहिचान प्रयोग गरी विश्वास जित्ने प्रयास गर्छन् र पछि शुल्क, कर वा भुक्तानीका नाममा रकम माग्छन्।

बढ्दो स्क्यामका स्वरूप

नेपाल प्रहरीको साइबर ब्युरोका अनुसार पछिल्ला महिनाहरूमा अनलाइन ठगीका घटनामा ६० प्रतिशतले वृद्धि भएको छ। यस्ता घटनामा विदेशी ठग समूहको संलग्नता पनि बढ्दै गएको अनुमान गरिएको छ। प्रमुख स्क्यामका रूप निम्न छन्:

• नकली लटरी र गिफ्ट अफर — फेसबुक, म्यासेन्जर वा SMS मार्फत ‘तपाईंले पुरस्कार जित्नुभयो’ भन्ने सन्देश पठाएर भुक्तानी माग्ने। धेरैजसो अवस्थामा ठगहरूले अन्तर्राष्ट्रिय कुरियर शुल्क वा करको बहानामा पैसा असुल्छन्।
• रोम्यान्स स्क्याम — अनलाइन डेटिङ वा सामाजिक सञ्जालमा नक्कली प्रोफाइल बनाएर प्रेम सम्बन्धको अभिनय गर्दै ठगी गर्ने। ठगहरूले प्रायः विदेशमा रहेका सैनिक, चिकित्सक वा व्यवसायीको रूपमा आफूलाई प्रस्तुत गर्छन्।
• अनलाइन रोजगारी स्क्याम — ‘घरमै बसेर कमाइ’ भन्ने विज्ञापनमार्फत शुल्क लिएर नक्कली रोजगारी दिने तरिका। प्रारम्भिक चरणमा आकर्षक अफर दिइए पनि पछि कम्पनी सम्पर्कविहीन हुन्छ।
• फिसिङ र बैंक स्क्याम — बैंक वा सरकारी संस्थाको नाममा पठाइने लिंकमार्फत ग्राहकका बैंक विवरण, OTP वा कार्ड नम्बर माग्ने। यस्तो स्क्यामबाट सीधा वित्तीय क्षति हुने घटना बढ्दै गएको छ।
• क्रिप्टो/इनभेस्टमेन्ट स्क्याम — उच्च प्रतिफलको आश्वासन दिई अनलाइन माध्यमबाट लगानी गराउने र पछि सम्पर्क टुटाउने। यस्ता योजनामा ठगहरूले नकली वेबसाइट वा मोबाइल एप प्रयोग गर्छन्।
• नकली च्यारिटी ठगी — प्राकृतिक विपत्ति वा बिरामीको उपचारका नाममा दान संकलन गर्ने नाटक गर्दै रकम असुल्ने। प्रायः यस्ता खाता वा लिंक व्यक्तिगत स्तरबाट सञ्चालन गरिन्छ।

जोखिम र असर

साइबर विज्ञहरूले बताउँछन् कि यस्ता ठगीका कारण केवल आर्थिक क्षति मात्र होइन, व्यक्तिगत डेटा चोरीको खतरा पनि बढेको छ। नागरिकका बैंक खाता, इमेल र सामाजिक सञ्जाल ह्याक भएर ठगहरूको नियन्त्रणमा पुग्ने घटना बढ्दै गएका छन्। कतिपयले आफ्नो पहिचान (ID) र मोबाइल नम्बर दुरुपयोग भएको अनुभव समेत साझा गरेका छन्।

सावधानीका प्रभावकारी उपाय

साइबर सुरक्षा विशेषज्ञहरूका अनुसार अनलाइन सचेतना नै ठगीविरुद्धको पहिलो सुरक्षा पंक्ति हो। उनीहरूका सुझावहरू यस्ता छन्:

• अज्ञात लिंक, QR कोड वा इमेल अट्याचमेन्टमा क्लिक नगर्नुहोस्।
• OTP, पासवर्ड, बैंक विवरण वा कार्ड नम्बर कसैलाई पनि नदिनुहोस् — कुनै पनि वैध संस्था यस्तो जानकारी माग्दैन।
• बैंक, सरकारी निकाय वा सेवा प्रदायकको सन्देश प्राप्त भएमा आधिकारिक वेबसाइट वा एपबाट मात्र जानकारी पुष्टि गर्नुहोस्।
• अत्यन्त आकर्षक अफर, तत्काल प्रतिक्रिया दिन दबाब दिने सन्देश वा “छिटो फाइदा” दिने प्रस्तावमा सतर्क रहनुहोस्।
• अनलाइन जागिर वा लगानीको अफरमा कम्पनी दर्ता प्रमाण, ठेगाना र सम्पर्क नम्बर अनिवार्य रूपमा जाँच्नुहोस्।
• दान वा सहयोगका नाममा रकम पठाउनु अघि संस्थाको वैधता आधिकारिक निकायमार्फत पुष्टि गर्नुहोस्।
• नियमित रूपमा पासवर्ड परिवर्तन गर्नुहोस् र सबै महत्वपूर्ण खातामा द्वि-घटक प्रमाणीकरण (2FA) सक्रिय राख्नुहोस्।

कानुनी कदम र प्रहरीको भूमिका

ठगीको शंका वा घटना घटेपछि तत्काल नेपाल प्रहरीको साइबर ब्युरो (Bhotahity, Kathmandu) वा नजिकको प्रहरी कार्यालयमा उजुरी दिन सकिन्छ। प्रहरीका अनुसार उजुरी दिनु अघि प्राप्त सन्देश, भुक्तानी विवरण, प्रयोग भएको मोबाइल नम्बर, इमेल र अन्य प्रमाण सुरक्षित राख्नुपर्छ।

साइबर ब्युरोले अनलाइन ठगीका घटनामा अनुसन्धान र अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्य दुवैमार्फत अपराधी पत्ता लगाउने कार्य गरिरहेको छ। साथै, नागरिकलाई समय समयमा अनलाइन सचेतना कार्यक्रम, डिजिटल सुरक्षा तालिम र जनचेतनामूलक अभियानसमेत सञ्चालन गर्दै आएको छ।

विशेषज्ञहरूको भनाइमा, डिजिटल युगमा प्रविधिको प्रयोग अनिवार्य भए पनि सुरक्षा सजगता पनि समान रूपमा आवश्यक छ। बलियो पासवर्ड, 2FA, र नियमित सूचना अद्यावधिक जस्ता साना उपायहरूले ठगीको जोखिम धेरै घटाउँछन्।

अन्ततः, नागरिकहरूले अनलाइन व्यवहारमा सावधानी र सत्यापनको बानी बसाल्न सके भने अनलाइन स्क्यामिङजस्ता अपराधविरुद्ध सामूहिक सुरक्षा सुनिश्चित गर्न सकिन्छ। “सचेत नागरिक नै सुरक्षित डिजिटल समाजको आधार हुन्,” प्रहरी र विशेषज्ञहरूको साझा सन्देश हो।